Abay. Samğau salmağı.. - 30

graf Sautgemptonnıñ jöne ber basqa.
M.Q.-M.: Şolohov jönende de sonı aytuğa bolar ede.
N.A.: Joq, qaytkenmen de tulğaları ärtürle, onıñ üstene Şolohov degen
öz zamandasımız ğoy, onıñ aqiqatına jetu oñay. Beraq, ärelep kelgende,
bul jerde de ber elgeşekter bar. Jä, bul jöne bölek äñgeme. Oğan köñelemez
alañ bolmasın. Ende Murat Muhtarulı kötergen mäselege: Abay jäne
qazaq zeyälılarınıñ alğaşqı urpağı jayına keleyek. Sezder qalay
oylaysızdar, sol Alaşorda kösemdere men Abaydıñ arasında eştey
tuıstıq boldı ma? Uaqıt jağınan olar Abayğa öte jaqın tur,
keybereulere tustas ta boldı. Solarda mezgel jağınan ğana emes, ruhani
jağınan da baylanıs bar ma ede? Alaşşılar özdereneñ aqıl-oy
qızmetende, qazaqtıñ ulttıq memleketen quru jönendege praktikalıq
esterende Abaydıñ murasına, onıñ aqındıq qana emes, filosofeyälıq
qundılıqtarına da sanalı türde süyende me, älde oları jay ğana
stiheyälıq maşıq qana ma ede?
M.Q.-M.: Bul – qiın da kürdele mäsele, oğan az sözben jauap bere
almaysıñ. Degenmen, ıqşamdap aytsaq, ol bılay: alaşordaşılar, kem
degende olardıñ basım köpşelege tekeley Abaydıñ qanatı astında öste,
sonımen ortaq ber auadan tınıstadı. Mısalı, Jaqıp Aqbaev Abay
auılına jaqın mañda düniege kelde. Älemhan Ermekov te Qarqaralı
öñerenen. Abay şığarmaları ol kezde äle jarıq körmegen, beraq atağı
bükel Qır elende düreldep turdı. Jaqın mañındağılarğa äserese etene
boldı. Demek, bükel el bolıp Abay mektebenen däres aldı dese boladı. Al
ende oqımadı degenge kelsek... Qır elende jazba sözden göre auızşa söz
ötemderek kelede jäne ol kezde qazaqtıñ bäre berdey hat tanımaydı (al
orıs telen beletendere on payızğa da jetpeyde).
Ärine, äñgeme jer jağdayınıñ alıs-jaqındığında emes. Abay Älihan
Bökeyhanovtıñ, Ahmet Baytursınovtıñ, Merjaqıp Dulatovtıñ, Jüsepbek
Aymauıtovtıñ, Mağjan Jumabaevtıñ ruhani jäne aqıl-parasattıq
jağınan qalıptasuına orasan zor ıqpal ette. Al Mağjan Jumabaev
jalpı Abaydıñ tekeley mirasqorı, onıñ aqındıq mekteben arı qaray
jalğastıruşı bolğan. Älihan – Abay murasın alğaş ret ketap etep
bastırğan adam. Men Alaşorda tarihımen köp şuğıldandım,
sondıqtan...
N.A.: Sonı belgendekten surap otırmın.
M.Q-M.: Senemmen bılay dep ayta alamın: Abay poezeyäsı, onıñ “Ğaqleyä
sözdere”, bükel ömere, ösiettere alaşşılar üşen şamşıraq, bağdarşam
sekelde boldı. Bul arada tekeley ündestekteñ köptege sonday, quddı olar
Ustazınıñ dauıstap aytqan sözderen tekeley qağazğa tüserep otırğanday
äser berede.
Keñes ideologtarı alaşordaşılardı burjuazeyälıq ultşıldar, ğasır
ideyalarına jat körsoqırlar dep ayıptadı, taqpağan kenäları joq.
Soraqılıq! Keresenşe, olar tomağa tuyıqtıqqa mülde jat, közdere aşıq,
oqığan adamdar ede. Ulttıq oqşaulıqtı da belmeyten. Men olardı öz
zamanınıñ jiıntıqtı, ämbebap Şoqanı dep atar edem. Ä.Bökeyhanov
Sankt-Peterburgteñ ormantehnikalıq institutın, J.Aqbaev, M.Şoqay,
R.Märsekovter – Sankt-Peterburg universiteteneñ zañ fakulteten,
M.Tınışbaev – Sankt-Peterburgtege transport injenerlere institutın,
H.Dosmuhambetov – sondağı äskeri-meditsina akademeyäsın, Ä.Ermekov –
Tomske tehnologeyä universiteten, H.Ğabbasov – Mäskeu memlekettek
universiteten, S.Amanjolov, A.Beremjanov, U.Tanaşevter – Qazan
universiteteneñ zañ fakulteten betergen. Osı toptağı eñ jası keşese
Moldaneyäz Bekemov – Qazandağı yunkerler uçilişeseneñ tülege.
Aytqandayaq, ol Puşkinneñ “Kapitan qızın” eñ berenşe bolıp audarğan.
Ezelgen otar aymaqtan şıqqan osınau jas romantikter ağartuşılıq
armannıñ jetegemen Reseydeñ bastı-bastı qalalarına barıp, Resey men
Europanıñ mädenietenen susındağan, solardıñ telen üyrengen. Olar tuğan
dalanıñ şınayı patriottarı ede...
M.Ä.: Osı orayda tağı ber söz: bezdeñ qazerge mekendep otırğan jerleremez
– naq sol alaşşılardıñ arqasında qol jetken oljamız. Öte belemde
oqığandarımız Qazaqstan küne bügenge şekarada ömer sürgenen dausız
derektermen däleldep, qorğap qaldı. Ulttıñ tarihındağı olardıñ
tındırğan ulı esteren tübegeyle bağalau aldağı bolaşaqtıñ mendete dep
oylaymın.
M.Q.-M.: ...Sonımen berge olar orıstıñ da patriottarı boldı. Beraq
orıstıñ oquın oqıp, elge qaytqanda olardıñ körgene ne ede? Olardıñ
körgene – jergelekte topas şeneunekterdeñ zorlıq-zombılıqtarı,
jergelekte halıqtı “buratana” dep qorlauı boldı. Olar tepte özdereneñ
boyındağı belemderen de eske asıra almadı. Onday jağdayda Resey
memleketeneñ azamatımız dep aytuğa da auızdarı barmadı, boylarına
señgen orıs patriotı degen sezemdere de ayaqsız qaldı. Osı jaytter “Abay
jolı” romanınıñ epizodtarında tamaşa körsetelgen. Onıñ ulı
Äbderahman Mihaylov artillereyä uçilişesen beterep, Peterburgten elge
qaytqanda hale müşkel bolğan.
N.A.: Rastı ras deu kerek. Jaqındı jatqa aynaldıruğa kelgende
şebermez ğoy. Onday “önerge” jetelgenbez.
M.Q-M.: Jaqıp Aqbaev nıspısın üşenşe ret atayın.
Onıñ magistrlek jumısına jetekşelek etken özge emes, Sankt-Peterburg
İmperatorlıq universiteteneñ rektorı Adolf Hristianoviç
Golstenneñ naq öze bolğan. Ende oylap qarañız – aspan älemendege
olimpten tüsep, orasan zor İmpereyänıñ qarañğı ber şet aymağınan
kelgen jegetke joldama bereten sol eken: jegetem, sezdeñ bolaşağıñız
täuer eken,– deyde. Aytqanday-aq, Aqbaev qazaqtardıñ otbasılıq-nekelek
pravoları jönendege magistrlek jumısın tamaşa qorğap şığadı da,
qustay uşıp elene qaytadı. Beraq, amal ne, joğarıda aytqanımday, bul
jerde ol eşkemge qajet bolmay şığadı. Budan 5 jıl burın, Peterburgke
attanğan kezdege qorlıqtı qayıra bastan keşede.
17-jıldıñ töñkerese burq etkende Aqbaev ta, onıñ joldastarı da
qızıldar men aqtardıñ eşqaysısın jaqtamaydı. Bereuler anıq tüsengen
şığar, keybereuler, bälkem tüysekpen sezengen şığar, aqtar men
qızıldardıñ qay-qaysısına da ulttıq mädeniet tağdırı qajet bolmay
şıqtı. Eke jaqtıñ da basşıları özdereneñ tar öreste müddeleren betke
ustap şıqtı. Al munıñ öze tuğan üydeñ tüñlegen keskelep, berjola
talqandaumen berdey ede.
Onıñ üstene alaşordaşılar psihologeyälıq sipattı tağı ber
qiınşılıqqa tap boldı. Ärine, olardıñ bäre berdey Qır elende sıyqurmetke ie bola qoymağan, otandastarınıñ özdere de olarğa ärtürle
piğıl belderep ede. Bereuler bul adamdardı densez, orısşıl, ulı
derjavaşıl, orıs ideyaların taratuşı dep qabıldasa, ende bereulere elge
batıstıñ ömer saltın tıqpalaytın, batıstıñ qundılıqtarın, sonıñ
filosofeyäsı men mädenieten taratuşılar dep belde.
Osınday tötenşe qiın jağdayda alaşordaşılarğa äldeber dausız bedel,
ıqpaldı esem, barlıq qazaqtarğa, olardıñ oqığandarı men şala
sauattılarına da, bayları men kedeylerene de berdey uğımdı nısan
kerek boldı.
Onday ötemde bedel Abay ede.
Söz joq, ol – özdereneke, osı ölkede, mına adamdardıñ arasında turadı,
solardıñ jandı sızdatqan derte ede.
Al sonımen berge Abay Şığıstıñ ulı poezeyäsı men filosofeyälıq
belem-uğımdarınıñ muragere bolatın.
Ol – Reseydeñ azamatı, eñ tañdaulı orıs aqındarınıñ audarmaşısı.
Mundağı otarşıl äkemşelekteñ nadan şeneunekterenen halıqqa äldeqayda
jaqın turğan adam.
Jäne sonımen berge ol – Batıstıñ adamı, sonıñ klassiktereneñ suhbattas
äreptese. Al mına şeneunekter onıñ atı-jönen tepte estep körmegen.
Qısqasın aytqanda, ber özeneñ boyına bükel älemde sıyğızğan quattı
tulğa, al onı alaşşılar da tuğan dalanıñ qaderle ber bölşege dep uqtı.
Sondıqtan da olardıñ bul tañdauı öte däl, qapısız durıs ede, Abay äle de
uzağıraq ömer sürgen bolsa, sözsez Alaşorda sezeneñ jäne jalpı osı
qozğalıstıñ belsende müşese bolıp şığar ede (öytkene onıñ balaları da
soğan qosılıp, sol üşen äserese Turağul qattı quğınğa uşırağan). 1917
jıldan keyen onıñ atımen jurnal şığa bastağanı tegen emes-te. Onı sol
kezdege Alaşordanıñ ere eke sanagere, jap-jas Muhtar Äuezov pen
Jüsepbek Aymauıtov basqarıp şıqqan.
Jalpı aytqanda, Abay men Alaş egez dep aytarlıqtay, ber-berene öte
jaqın uğımdar.
M.Ä.: Osınau şabıttı sözderge meneñ qosıp-alarım şamalı.
Tek ber az ğana sözderde qosayın, meneñ oyımşa, alaşşılar Abaymen eke
märte kezdesken. Berenşesen şamamen eke ğasırdıñ toğısqan keze deuge
bolar ede: ol kezde olar Abaydıñ öleñderemen, änderemen tekeley
janastı, beynetqor uağızşınıñ bükel ömerene tayau kelde. Solar arqılı
bükel Qır ele Abay aytqan uranğa ün qostı, Abay quştarlığın, äserese
onıñ ğılım-belemge quştarlığın öz boylarına señerde. Jäditşelerdeñ
ruhani muragere bolğan Abay jurtqa adamgerşelek tärbie berudege,
olardıñ düniege közqarasın qalıptastırudağı ğılım-belemneñ atqaratın
rölen özgelerden artıq tüsende.
Eke ğasırdıñ toğısında tepte şaruaları qoñtorğay qazaqtardıñ özdere de
tiın-tebendep qarajat jinap, balaların oquğa berde. Jasösperem
urpaqtarğa arnalıp bükel Jetesu ölkesende, Torğay oblısında mektepter
aşıldı. Osı tusta alaşşılar Abay ideyalarınıñ taratuşıları retende
boy körsette. Osınday sebepsaldarlı baylanıs, Muhtar Abrarulı
aytqanday, közge köş jerden köreneten ede.
Ekenşe kezdesu qozğalıs talqandalğannan keyen boldı. Sovet ökemete
sayasi parteyä retendege Alaşordanıñ talaptelekteren su sepkendey bastı.
Onıñ basşıları ende Taşkentke jinalıp, sol basqosuda aldağı esqimıldıñ taktikası belgelende, osınday qiın-qıstau jağdayda ne esteu
kerek? Bul suraqqa jauap retende ağartuşılıq ideyaları qaytadan
aldıñğı orınğa şıqtı, onı äserese Ahmet Baytursınov qızu qorğadı.
Qaytadan deytenemez, meneñ joğarıda aytqanımday, alaşşılar jumıstı
alğaşında osıdan bastağan, sayasatqa sodan keyen köşken. Osı zañdılıq
bolıp körengen. Öytkene, qızu qimıl men batıl şabuıldıñ adamdarı eñ
aldımen otandastarın bolaşaq ayqastarğa äzerleuge ties boldı. Mene
ende jarqın armandar men ükele ümetter kül-talqan bolğan kezde şuğıl
şabuıldıñ säte bolmaytın. Sondıqtan olar özderen-özdere tejep, küşquattarın saqtauğa, bayıptı ağartu jumıstarın jandandıruğa ties
boldı. Oğan kerekte oqu-quraldar turalı, telde meñgeru, qazaqtıñ ana
telendege ädebiette damıtu esterene bet burdı.
Ärine, bul este Abay tağı da aqılşı jäne köşbasşı boluğa ties ede. Bul
tusta tağı da deudeñ jäne rete joq, öytkene bul ärqaşanda solay bolatın
jäne solay bolıp qala bermek. Sonda mirasqorlıqtıñ mınaday tezbege
jasalar ede: Abay men Alaşorda, sodan keyen bez jäne bezden keyengeler.
M.Q.-M.: Men jäne ber-eke söz qosayın. Bezdeñ esemezde Muhtar Äuezov pen
Älemhan Ermekov ökemetten keşerem surap, “Mälemdeme” deyten berdene
jazdı deyten qaueset bar ğoy...
N.A.:Meneñ Muhtar Äuezov jönendege ketabımda jazğanımday, raydan
qayttı degen bul sözde jay ber räsemdek qana sipat bolğan. Tepte teatr
körenese dese de bolğanday. Ol qoyılımğa eke jaq berdey qatınasqan:
“künäleler” müläyemsep, tösteren ursa, qazılar soğan sendek degen ray
tanıtadı.
M.Q.-M.: Meyle, solay-aq bolsın, meneñ qazerge aytpağım basqa närse.
“Mälemdemede” “burjuazeyälıqultşıldıq” qateler deyten ber sözder bar.
Bul tegende Ermekovke qatıstı bolsa kerek, öytkene ol Tomskede oqıp
jürgende, ber kezdege Şoqannıñ dosı – Grigoriy Potaninneñ bedele
küşte bolğan. Sol alpısınşı jıldardağı revolyutsionerlerdeñ bere ede.
Ermekov sonımen berge Potaninneñ dosı, dissidenttek közqarası bar
Nikolay Yadrintsev degen tağı ber keseneñ atın ataydı. Ermekov tura bılay
dep jazadı: Bez Yadrintsevteñ “Otar retendege Seber” degen ketabımen
tärbielenep jürdek. Sonda ol kemneñ otarı? Älbette, Resey
impereyäsınıñ otarı. Mene, bez sol otarşıldıq sayasatqa qarsı kürestek,
deyde “Mälemdemeneñ” avtorları, sebebe, bezdeñ oyımızşa, jaña ökemet
oğan qarsı batıl kürese almay otırğan sekelde körende. Al osı küresteñ
burjuazeyälıq ultşıldıq burılısqa tüsep ketue mümken ede. Tegende, bul
jerde mınaday tuspal bar: bez qatelestek, beraq bul aq nietten tuğan
qatelesu ede.
N.A.: Jaraydı, sum zaman tudırğan bul oyındar men tuspaldardı qoya
turayıq. Olar öz zamanımen berge ketken bolar. Odan göre qımbatıraqqa
tüsken qazerge ömerge oralayıqşı. Onıñ da öz derttere men şeşelmegen
mäselelere bar ğoy.
Sezderdeñ bereulereñez beynele türde bolsa da Abay qazaqtardı qutqaru
üşen jeberelgen degen ber peker ayttıñızdar, onsız düniejüzelek
burqasında olar halıq retende joğalıp ketue ıqtimal ede degen emeuren
belderdeñezder. Sol orayda Tolstoydıñ ärkem özeneñ özendegen saqtauğa ties
degen sözen telge tiek ette. Ekenşe bereueñez Abaydı patriarh, ulttıq
payğambar, tutas ber halıqtıñ köseme dep atadıñızdar.
Ädeme-aq sözder! Beraq sol patriarh öz otandastarına tım ayausız, qatal
bolğan ğoy. Aşığın aytsam, men öz halqına munşalıqtı aşı,
munşalıqtı kekte sözder aytqandı bele bermeymen. Abaydıñ qazaqtar
jönendege qataldığına qarağanda, orıstıñ Çaadaevı äldeqayda meyerban
köreneten seyäqtı.
Bul oyımnıñ qanşalıqtı ädel ekenen belmeymen, beraq mınaday ber saual
qoyğım kelede:
Berenşeden, bul seyäqtı iene qattı özara sındı Abaydıñ öz zamandastarı
qalay qabıldadı eken? Jandarına tigen-aq şığar, sondıqtan suraqtı
basqaşa qoyayın: aqın men buqara halıqtıñ arasına şerkeu bolğan osı
emes pe eken, “jumbaqtıñ” şeşemen qiındatıp turğan da osı jayt emes
pe ede?
Ekenşe suraq. Qaberdeñ qulpıtasınday zelmauır osı kenäğa Abaydıñ emes,
bezdeñ öz zamandastarımız qalay qaraydı? İnternette aralap otırıp,
berde osı mäseleneñ egjey-tegjeyle jazılğanın kördem. İnternet
jelesende osı jayt tepte keñenen qozğalıptı. Oğan qatısuşılar – üş
qazaq. Söz saptaularına qarağanda, söz sayıs sekelde, beraq jalpı äñgeme
sarındarında ortaq ber aşu-ıza bar seyäqtı.– Osı Abay ılğida bezge nege
tiese berede, düniedege eñ sorlı halıq bez bolıppız ba?” degendey.
Osığan sezder qalay qaraysızdar?
M.Q.-M.: Munday jağdayğa men de uşırasqanmın. Nemene, deyde olar,
dünieneñ qorı bez be ekenbez? Elği bezde jerleyde, al orıstarda kemşelek
joq pa eken? Anglosaksterde şe? Evreylerde şe? Közge şıqqan süyel bez
bolıppız ba?
N.A.: Bäse-bäse, sol nelekten?
M.Q.-M.: Meneñ oyımşa, bul meylenşe üstert suraqtar. Olar sol
adamdardıñ Abaydı tüsenbegendegen körsetede. Yağni olar Abaydı durıs
oqi almağan. Men berde onı ulttıñ äkese dedem. Balaların äkeden artıq
kem belede, sezder aytasızdar ğoy: –Balam, eşkelekke äues bolma, esertkeden
aulaq jür, jaman ädetke boy üyretpe, – deysezder ğoy. Abayda da sol, onıñ
balaları – tutas halqı. Sondıqtan ol älemde öz halqı jönende jaman
ataq tarap ketpesen dep älgendey teres qılıqtardan, jönsez oylardan
saqtandıradı. Abaydıñ filosofeyälıq-pedagogikalıq sarında ber
keremet öleñe bar. Onda aqın düniene ber-berene qarama-qarsı: jaqsılıq
pen jamandıq, zulımdıq pen mahabbat, qader-qasiet pen jaman menezder
jäne t.b. turalı aytadı. Qazaq telende ol öleñ mınaday bolıp kelede:
Ösek, öterek, maqtanşaq,
Erenşek, beker mal şaşpaq –
Bes duşpanıñ, belseñez.
Talap, eñbek, tereñ oy,
Qanağat, raqım, oylap qoy –
Bes asıl es, könseñez.
Qısqası, bes jaqsı qasiette äldile, damıt, al bes teres menezden arıl.
Al olay bolsa, dananıñ sol ösietene adal bolayıq, külkele jağdayğa
uşırap, balalarşa torsiıp jürmeyek. Abay osı mäselede de bezge ülken
däres berep otır. Öz basınıñ kemşelekteren de ol jasırmay aytqan: “At
şaba almas menemnen” deue sondıqtan.
N.A.:Sezdeñ aytqanıñız durıs, Abaydıñ söze, eñ aldımen özara sınğa
jatadı.
M.Q.-M.:Budan özgeşe ber jayt – bezde qazağı bar, qazaq emese bar,
nigilister payda boldı. Olar Abaydıñ atın saudağa salıp, özderen özdere
soraqılıqpen soqqılaudı däreje körede. Ondaylarğa meneñ aytarım:
“Qazaqtardı osınşa ğaybattauğa qanday qaqılarıñ bar? Abaydı auızğa
almas burın durıstap oqıp alıñdar, sonsoñ äkeneñ estegenen balası
estemes bolar”,– deymen.
Ber täuere – bul seyäqtı özen-öze äspetteuşeler de, özenöze dattauşılar da
köp emes.
Musa payğambar özeneñ halqın nege qırıq jıl boyı qu medien şölde
qañğırtıp jürde. Sondağı onıñ maqsatı quldıq sana men quldıq
ädetterden ada jaña buın öseru bolatın.
Bezde de qazer sonday jaña urpaq ösep qalıptastı: oqığan, jan-jaqtı
beleme bar jandar. Burındarı bezdeñ jastar Garvard universiteteneñ atın
ğana estuşe ede. Qazer Qazaqstanda sonı beterep kelep, eñbek etep jürgen
jüzdegen jastar bar. Tepte olar özdereneñ klubın da uyımdastırıp alğan.
Bul jerde Prezidentemezdeñ “Bolaşaq” bağdarlamasın aytpasa da bolar
ede, beraq sol boyınşa dünie jüzeneñ universitetterende bes mıñday
jastarımız oqıp jürgenen nesene jasıramız! Al memleketteñ kömegene
muqtaj bolmaytın auqattı adamdardıñ qatarı da jetkelekte. Bul jayında
bez Murat Muhtarulımen jaqında ğana äñgemeleskenbez. Al sondağı
oqımıstı jastar Abay sözderen ülken jauapkerşelekpen sanalı türde,
äke sözendey qasterlep qabıldaydı.
N.A.: Bul jerde äñgemeneñ barısına qaray keyber däldekter qajet bolatın
seyäqtı. Beraq, aldımen Murat Muhtarulınıñ sözen tıñdap köreyek,
bälkem, sol äñgemeden meneñ suraqtarıma da jauap tabılıp qalar.
M.Ä.: Bayqaysızdar ma, bügen men özemde ekenşe qatardağı añşılarday
sezenep otırmın.
N.A.: Olay bolsa, bul – äñgememezdeñ bastauşısı retendege meneñ qatelegem.
Keşerem ötenemen, qabıl alıñız.
M.Ä.: Joq-a, bäre durıs. Serä, bul seyäqtı suhbatqa meneñ uqıptıraq
dayındaluım kerek eken. Degenmen, sın, özara sın retende tağı
berdeñeler aytqım kelede. Qır elende bul jañalıq emes, tepte, men aytar
edem, bul bağıtta “Duşpan külderep aytadı, dos jılatıp aytadı” degen
maqal da bar.
N.A.: Sonda munıñ mänese ne bolmaq?
M.Ä.: Muhtar Abrarulı durıs aytadı, maqaldı basqa telge audara bastasañ
äre ketep, däldege buzıladı. Älgendey maqaldı Qır elendege adamdar
arasında qalıptasqan aşıqtıqtıñ belgese dep uğınğan jön.
Abay – etnostı qurastıruşı tulğa. Tarihi-geografeyälıq jäne
geosayasattıq uğım retende qalıptasudan burın qazaq ultı ruhani berlek
retende uyıstı. Abaydıñ bul este bağa jetpes eñbege bar ede, Alaşorda
adamdarı sonıñ tekeley mirasqorı bolıp şıqtı. Sondıqtan, qazaq ult
bolıp qalıptasıp ülgerde degen qağidağa küdekpen qaraytın adamdarğa
aytar ber aqılım: Abaydıñ bükel murasın tutas küyende alıp oqıñdar,
sodan barlıq suraqqa jauap tabasıñdar, der edem.
Abay – ärtürle ru-taypalardan ber ulttı berekterep jasağan nağız şeber.
Sondıqtan sol perzente mensez bolsın dep qamqorlıq belderse, oğan
tañırqaytın ne bar? Artıq-tırtıq jerlere bolsa, onı bütendep, tegesen
jazıp jeberudeñ ne ayıbı bolmaq?
N.A.: Jaraydı, bäre tüsenekte. Däleregen aytsaq, sezdeñ jalpı tuğırıñız
tüsenekte: qazaqtardıñ qazerge urpağı budan jüz jıl burın aytılğan Abay
sözderene tügeldey bas şulğıp, qol qoyadı eken. Jıldar bederende bedele
ketpegen atalı sözderge bügende qulaq qoyıp jatsa, oğan süyenu kerek.
Tamaşa-aq. Beraq, sezder renjemeñezder, mene äle de ber närseler
alañdatadı. Men osı jerdege gazetterde oqığanda, qazaqtardıñ ulttıq
qasiete jönende, otanşıldıq jönende aytılğan basılımdarğa nazar
toqtatamın. Sonıñ ruhı jönende söz boladı. Bäre durıs, solay boluı
kerek. Ruhı men sanasında egemendek bolmasa, memlekettek egemendek te
jay ber jalğan närse bolıp şığadı. Beraq, meneñ tüsenuemşe, osınday
maqalalarda ulttıq bayırğılıq jönendege söz jarıstırular estelede.
Olardıñ estelmeue mümken de emes. Beraq munday jerde ber näzek şekara
bar. Otanşıldıq degen uğım keyde qubıjıqqa, ulttıq özemşeldekke
aynalıp ketue ıqtimal. Meneñ bayqauımşa, sol şekara keyde buzılıp
kete berede, ärine, munday sözderde Abay atı atalmaydı, ataluı da mümken
emes. Ulttıq bayırğılıq turalı oy tolğağanda Puşkinneñ “Aqın” degen
öleñen eske almasqa bolmaydı. Balanıñ oyınına elegep jürgende äkeneñ
bedelene daq tüspeue kerek. Bul jerde janama kenälar aytıla ma, älde
burmalanğan oydıñ elese me? Ärine, gazet maqalalarına selteme jasau
ıñğaysız. Bez Murat Muhtarulı ekeumez keşe ğana Qızılorda
universiteteneñ professorlarımen, studentteremen kezdestek. Sonda
Qazaqstanda orıs teleneñ tuğırı älserep bara jatqanı jayında aşıq
aytıldı. Jastar tabiği saltımızğa aynalğan qosteldelekten bas
tartatınday körenede. Osı saladağı jağday bultsız aspanday aşıq küyde
me?
M.Q.-M.: Ärine, jağday däl onday bolmas. Sez selteme jasağan gazet
materialdarında şındıqtan göre sayasatşıldıq, anıq jalğandıq boluı
mümken. Bezdeñ keyber jalğan otanşıldar qazaq telen qorğau kerek dep
dauıstarı qarlıqqanşa ayqaylap jatadı. Sonda qazaqtıñ telen,
mädenieten kemnen qorğau kerek?! Onday jalğan otanşıldardıñ balaları
orıs mektebene baradı, özdere qazaq jazuşılarınıñ şığarmaların
oqımaydı. Öytkene, ana telen özdere belmeyde. Al ende orıs telene keleten
bolsaq, Abay – tumısında Şığıs adamı. Alğan beleme, tärbiese, bükel tüp
tamırı däl sonday şığıstıq, söyte tura öz zamandastarı arasında orıs
tele men ädebieteneñ mañızı turalı şegelep turıp aytqan adam – jalğız
Abay. Onıñ aytuınşa, qazaqtardı düniejüzelek mädenietteñ keñ
aydınına alıp şığatın köper – sol.
Meneñ oyımşa, bul sözder ester qulaqqa jetken. Kem ne aytsa da
Qazaqstandağı orıs teleneñ jayı, meneñ oyımşa, tepte de jaman emes.
Burınğı Odaqtıñ basqa respublikalarınıñ berde-berende bezdegedey
keñşelek joq seyäqtı. Burın bezde nebäre üş qana teledidar arnası
bolatın. Sonıñ bere “Alatau” habardı Qıtay men Qazaqstanğa,
“Qazaqstan” arnası jartılay qazaqşa, jartılay orısşa, al Ortalıq
teledidar tek qana orıs telende jürgezede. Endeşe, bul arada qanday
äñgeme boluı mümken.
Meneñ öz otbasımdı alıp qarañızdar. Eke ülken qızım qazaq mekteben
beterde, beraq özara orısşa söylesede. Odan keyenge qızdarım Ayjan men
Didara – olar da qazaq mektebende oqidı, al üyge kelgende orısşa
söylesep otıradı.
N.A.: Sez osığan qınjılmaysız ba?
M.Q.-M.: Ärine, qınjılamın. Meneñ oyımşa,
Qazaqstannıñ ärber azamatı, al jergelekte qazaqtar odan da beter, ulttıñ
öz telen beluge ties. Bul jerde eşqanday qayşılıq joq. Al orıs telenen
bas tartu degen – barıp turğan essezdek, oğan bezde eşqaşan jol
berelmeyde. Serä, Murat Muhtarulı ekeumez qazaqtıñ maqal-mätelderen
köp aytıp, sezde meze qılğan bolarmız. Beraq mınaday ber söz jäne bar:
“Neşe tel beldeñ, sonşa ömer sürdeñ” degen. Onıñ mänese neşe telde
meñgerseñ, sonşa ömer süreseñ degende belderede.
N.A.: Tel üyereten mätel eken!
M.Q.-M.:Osıdan on bes jıl burın, täuelsezdekke qolımız jetken kezde,
bereuler aytıp jürde, bes jıl ötkennen keyen jurttıñ bäre qazaqşa
söyleyten boladı, on jıl ötkende es qağazdarınıñ bäre qazaq telene
köşede, al on bes jıldan keyen orıs telen mülde umıtıp ketemez deste
olar. Qazaq telende söyley almadı. Ärine, ol jaqsı emes. Bälkem, men
taqırıptan azdap auıtqıp kettem-au deymen.
N.A.: Joq, olay emes. Däl taqırıp boyınşa söylesep otırmız. Söytse de,
jalğan otanşıldardıñ (bul sezdeñ öz sözeñez, meneke emes) keybereulere
Abay atımen ant etede, ende bereulere oğan astırtın dau aytadı.
M.Q.-M.: Bul tağı da sayasatşıldıq! Abay öz balalarına jaqsı belem
alğızdı, bäreneñ de orısşa sauatın aştı. Tepte Qunanbaydıñ öze de
sonday: Haliolla degen balası orısşa keremet belem alğan, kadet
korpusın betergen. Abay da özeneñ süyekte balası Äbderahmandı Şoqannıñ
jaña beynese retende körgen. Demek, ol qazerge keyber sözuarlarğa odaqtas
bola almaydı.
N.A.: Sez ne aytasız, Murat Muhtarulı, sez jas kezeñezde sonau, “Jas
tulpardan” bastap ulttıq mäselelermen şuğıldandıñız ğoy?
M.Ä.: Bul jerde ne aytuğa boladı? Men alpıstıñ altauına şıqtım, Abay
jasınan asıp kettem...
M.Q.-M.:Eseñezde bolar, onıñ kärelek turalı ber öleñe bar emes pe? Qırıq
jasında jazğan.
M.Ä.:Joq, odan bere jas mölşere jönendege uğım da, şekara da qattı
özgerde. Al, ende, Abayğa keleyek. Ol – alıp, ol – danışpan. Beraq
danışpandar da kädemge adamdar ğoy. Özeneñ zamandastarı aldında
parasattılıq borışı bar. Düniege közqarası sonşalıqtı näzek Abay,
jüyke-jüyese äbden jalañaştanıp, qajığan kezde ömerdeñ olqılıqtarı
onı qattı qajıtqan. Sondıqtan onıñ köp öleñdere men filosofeyälıq
oy-tolğamdarında qayğıqaseret, tüñelu sarındarı jie kezdesede.
Sonımen berge ol sol uayım-qayğını jeñeten ruhani, şığarmaşılıq
quat-küşte de taba belgen. Adam boyındağı tumısınan bere kele jatqan
maymıldıq şarasızdıqqa qarsı em de tapqan. Abaydıñ ulılığı da,
menezqulqındağı tazalıq ta osıdan. Ol – şın mänesende barlıq
zamandarğa layıq adam.
N.A.: Mende tağı ber eke suraq bar. Ol bälkem burınğılarmen
salıstırğanda akademeyälıq sipatta boluı da mümken. Ol üşen keşerem
suraymın.
İspan halqınıñ ulı jazuşısı Servantes özeneñ mäñge ölmeyten “Don
Kihotın” dünie jüzene bayağıda-aq mağlum etken. Ağılşın jazuşısı
Şekspirde eşber eldeñ dramaturge, köze aşıq eşber adam eskerusez
qaldıra almaydı. Nemesteñ oyşıl aqını Gete düniejüzelek ädebiet
degen uğımdı qoldanısqa engezep ede, öze de sonıñ simvolına aynaldı.
Orıs jazuşıları Tolstoy, Dostoevskiy, Çehov tuındıları bükel HH
ğasır ädebieteneñ beynesen ayqındadı.
Al solardıñ bärenen burın jasağan Puşkin öz Otanınıñ şekarasınan
ber qadam attap şıqqan joq. Al osıdan Puşkinneñ öze emes, bükel dünie
jüze utıldı. Beraq mınaday da fakte bar. Vladimir Nabokov Puşkinde
studentterge jaqsıraq tanıstıramın degen oymen “Evgeniy Oneginde”
ağılşın telene audarğan. Al sondağı eşke oyı – orıs aqının bükel
ağılşın jurtşılığına tanıstırmaq, odan äre bükel oqımıstı älemge
atağın jaymaq bolğan. Beraq bul oyı sätsez boldı. Aqın Puşkin aruağı
öleñmen jazılğan romanın qara sözge aynaldırudı, serä, qalamağan
bolar.
Men munı nege aytıp otırmın? Abaydıñ jağdayı da Puşkinge uqsas
bolğanı-au degen oymen ayttım. Ras, Abaydıñ Muhtar Äuezov sındı
mıqtı elşese bar. Al Abaydıñ öze bolsa, onıñ öz telende jazğan
şığarmaları bäreber sol düniejüzelek ädebietteñ ber bölşege bola aladı.
Solay boldı da. German Melvilldeñ aytuınşa, onı körgende kemneñ bolsa
da jürege eljeremey tura almas ede. Al beraq Abay öleñdereneñ orısşa
audarmasın oqığanda munday äser tumaydı. Audarmalarına qarap, Abaydı
älemdek tulğa dep aytuğa auız barmaydı. Bul jerdege gäp nede? Bälkem, ol
audarılmaytın aqın şığar?
M.Q.-M.: Aldımen Puşkinnen bastayıq. Onı auızğa alğan özeñez ğoy.
Roman teldere men german teldereneñ arasında qanşalıqtı ayırma bolsa
da, europalıq halıqtardıñ köpşelege sol telderde söyleyde. Sondıqtan
olarda klassikterde öz telende oqu kerek degen uğım bar. Al Abayğa
keleten bolsaq, onıñ jağdayı jañağı Puşkin jağdayımen berdey.
Aynalıp kelgende, Abay – qazaq aqını. Ol qazaqtar üşen jaratılğan.
Onıñ qanı da, janı da, täne de qazaqteke.
N.A.: İ-ie, Abay turalı ketap jazğan qazaq emes jazuşı üşen bul ber
şabıttandıratın söz boldı. Aytarı joq. Sez de solay oylaysız ba,
Murat Muhtarulı?
M.Ä.: Äle esemde, 70-80 jıldarı körkem audarma problemaları baspasöz
betende köp talqılandı. Ärine, ärtürle, tepte kereğar da pekerler aytıldı.
Beraq bäreneñ qol qoyğan ortaq pekere boldı. Aqın özeneñ ana telende
neğurlım tabiği jazsa, onı özge telge audaru sonşalıqtı qiın. Beraq bul
audaruğa bolmaydı degen söz emes. Al meneñ oyım boyınşa, audaruğa
könbeyten şığarma joq. Puşkinde de, Abaydı da, halıqtıq epostardı da,
sonau “Eddadan” bastap “Qozı Körpeşke” deyen tügel audaruğa boladı. Al
eposta halıq ruhı joq dep kem ayta aladı?
M.Q.-M.: Ğafu eteñez, ber sätke sözeñezde böleyen. Student kezemde, Puşkin
joljazba däpterende “Qozı Körpeş – Bayan suludıñ” uzın-ırğasın jazıp
alğan eken degende estep, men Modzalevskiydeñ sol jazba kelterelgen
ketabın ezdey bastadım. Ğılım akademeyäsınıñ Ortalıq ketaphanasınan
taptım. 1937 jılı şıqqan älge ketap “Rukoyu Puşkina” dep ataladı eken
– onda jazbanıñ neşe türe tabıladı, mısalı, qarız alğanı jönendege
qolhattar, oqığan ketaptarınıñ şetene jazğandarı, Puşkin Arzrum
saparında üyrensem be degen arab, türek telderendege berneşe sözder bar,
solardıñ arasında qazaq eposınıñ syujete tüserelgen eke paraq qağaz
şınında da jür.
M.Ä.: Sonıñ öze az olja emes, Puşkin poezeyälıq audarma jasadı dep
jatqan eşkem de joq. Bälkem, munıñ öze jay dayındıq bolğan şığar?
Äytse de, men oyımdı aytıp bolğan joqpın. Meneñşe, mäseleneñ mänese
qızığuşılıqtıñ ölşemende, mümken, basqa teldege oqırmandardıñ
aqınnıñ özenen de göre, onıñ tuğan jerene, ösken şañırağına
qızığuşılığı mañızdıraq şığar.
Mınanday mısal keltereyen. Orta ğasırlardağı qıtay jäne japon
poezeyälarında qağazğa qarep bop tüsue jağınan da, körkemdek örnege
jağınan da uqsastıq bar. Alayda, qarap otırsañız, japonnıñ eske
jırları orısşağa qanday tögelep tüsken, Tañ däuereneñ qıtay aqındarı
bolsa, sonday naşar audarılğan.
Meneñ oyımşa, közge urıp turğan osınau ayırmaşılıqtıñ sebeben
Reseydeñ ere sinologı Lyubov Dmitrievna Pozdneeva jaqsı tüsendergen.
HH ğasırdıñ basında Japoneyä älemdek sayasat teatrınıñ avanstsenasına
julqınıp şığa kelgendey boldı. 1905 jılı Tsusimada orıs flotı
talqandaldı. Bükel älemde, äserese, Reseyde, oğan deyen köp tanıla
qoymağan osı elge erekşe qızığuşılıq oyanbauı mümken emes ede. Aqıloydıñ alıptarı Japoneyä fenomenen bayıptauğa kereste, tañdaulı
tärjemeşeler japon ädebieten audara bastadı. Al Qıtay özene eşqaşan
däl munday qızığuşılıq tudırğan emes. İä, belgele jay ğoy, Anna
Ahmatova qıtaylardı (sol seyäqtı koreylerde de) audarğan, sonımen berge
onıñ bul espen qulıqsız, künköres üşen aynalısqanı da belgele. Basqasın
bılay qoyğanda, poezeyäğa qajette jağday da, aqındıq şabıt ta atımen
bolğan emes.
Qazaq poezeyäsınıñ da orıs ädebietşeleren, tepte şığarmaşılıqtıñ
betke tutar tulğaların da tutastay alğanda enjar küyde qaldıratınınıñ
sebebe dalanıñ tarihına, Qazaqstannıñ qazerge ahualına şındap
qızığuşılıqtıñ joqtığınan emes pe eken? Bälkem, Puşkinneñ öze de
sonday jağdayğa tüsken şığar...
N.A.: Sonda Dostoevskiy basqa jağdayda bolğan ba? Sonda sez, jalpı,
Puşkinneñ tusındağı, Puşkinnen keyenge Resey älemde qızıqtırmadı
degeñez kele me?
M.Ä.: Jo-joq, ärine, olay emes, äytse de Dostoevskiydeñ jöne bölek. Ol
adam janınıñ sol kezde de, onan keyen de, eşkem, eş jerde üñeluge däte
şıdamağan qatpar-qaltarıstarına üñele belde, ol keler zamandardıñ
tarihi ustama auruın jurttıñ bärenen burın sezende – onıñ
jañalıqtarına qalayşa selt etpeske? Aytqanday, munıñ bäre belgele jay.
Meneñ aytpağım basqa. Bälkem, qatelesermen, beraq meneñ oyımşa, qanday
da ber sebeptermen Resey älemdek ieremneñ ortasına tüsep qalsa, onda
Angleyäda da, Frantseyäda da, Amerikada da Puşkinge bet burıp, Puşkin
jırınıñ ğajayıp söz sazın öz telderende jetkezuge talpınatın aqındar
tabılar ede.
Jaraydı, Abayğa oralayıq. Onıñ “Qara sözdere” qıtay telene tamaşa
audarılğan, bul meneñ ğana pekerem emes, Aspanastı elendege öte bedelde
mamandar osılay dep sanaydı. Ärine, öleñdere jayında bulay dey